Στο όρος Μελά της Τραπεζούντας, στον Πόντο της Τουρκίας, σε μία σπηλιά, ιδρύθηκε το 386 μ.Χ. το μοναστήρι της Παναγίας Σουμελά.
Δόθηκε το συγκεκριμένο όνομα γιατί οι Πόντιοι που έμεναν εκεί έλεγαν συχνά στην ποντιακή διάλεκτο «θα ανέβουμε σην Παναΐαν σου Μελά», δηλαδή «θα ανεβούμε στην Παναγία στου Μελά».
4ος μ.Χ. αιώνας
Το μοναστήρι χτίστηκε από δύο Aθηναίους μοναχούς, με εντολή που τους δόθηκε από την ίδια την Παναγία σε όραμα.
Σύμφωνα με την παράδοση, η εικόνα της Παναγίας, το 380 μ.Χ. έφυγε από τον χώρο όπου βρισκόταν στην Αθήνα και έφτασε μυστηριωδώς στα βορειοανατολικά του Πόντου.
Κι ενώ την αναζητούσαν οι πιστοί, εμφανίστηκε μια λαμπερή γυναίκα στο όνειρο ενός ιερέα, του Βασίλειου, από την Αθήνα, και του λέει:
«Βασίλειε σήκω, και μαζί με τον ανιψιό σου τον Σωτήριχο να γίνετε Μοναχοί. Κι συ να μετονομασθείς Βαρνάβας και ο ανιψιός σου, Σωφρόνιος” κι αφού εξήγησε ότι ήταν η Παναγία, του υποσχέθηκε ότι θα είναι κοντά τους σε όλη τη ζωή τους.
Έτσι οι δύο ιερείς, ακολουθώντας τις εντολές της Παναγίας, πήγαν στο όρος Μελά, στον Εύξεινο Πόντο για να χτίσουν το μοναστήρι.
Ξαφνικά αντίκρισαν μπροστά τους μια σπηλιά.
Αφού μπήκαν μέσα, στο βάθος αντίκρισαν πάνω σε έναν βράχο, έκπληκτοι, το εικόνισμα της Παναγίας.
Εκεί ίδρυσαν το πρώτο κτίσμα, το μοναστήρι του Αρχαγγέλου Μιχαήλ, με τη βοήθεια και άλλων μοναχών.
Στα χρόνια που ακολούθησαν χτίστηκαν δίπλα και άλλα κτίσματα.
Κατά καιρούς, η Μονή υπέστη βαρβαρικές επιδρομές που οδήγησαν ακόμα και σε ερήμωση του μοναστηριού.
Μία από αυτές ήταν στα τέλη του 6ου αιώνα, όταν λεηλατήθηκε από επιδρομές ληστών αλλά το 644 επανιδρύθηκε από τον Όσιο Χριστόφορο από την Τραπεζούντα.
14ος μ.Χ. αιώνας
Όταν η Κωνσταντινούπολη καταλήφθηκε από τους Φράγκους και τους Λατίνους, το 1204, δημιουργήθηκαν από τους Βυζαντινούς τέσσερα κρατίδια.
Ένα από αυτά ήταν η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας που ιδρύθηκε από τους αυτοκράτορες Κομνηνούς, στα παράλια του Εύξεινου Πόντου.
Το μεγαλύτερο και βασικότερο κτίσμα στη Μονή χτίστηκε αυτή την εποχή, από τον Αλέξιο Γ΄ Κομνηνό (1349-1390) κι έτσι αυτός θεωρείται ο κύριος ιδρυτής της Μονής Σουμελά.
Ο Αλέξιος έδωσε ιδιαίτερη σημασία στη Μονή Σουμελά, την οποία επέλεξε για την τελετή στέψης του το 1350.
Το 1360, η Μονή ξαναχτίστηκε και επεκτάθηκε, ύστερα από 1.000 χρόνια ύπαρξης.
Μετατράπηκε σε μια τεράστια εγκατάσταση που αποτελείται από 72 δωμάτια, 17 μέτρα ύψος, 40 μέτρα μήκος και 14 μέτρα πλάτος.
Το μοναστήρι διπλασιάστηκε σε μέγεθος με τη νέα κατασκευή.
Επίσης ο αυτοκράτορας Μανουήλ (1390-1417) φόρεσε το στέμμα του στην εκκλησία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο όρος Μελά.
Επίσης ο αυτοκράτορας Μανουήλ (1390-1417) φόρεσε το στέμμα του στην εκκλησία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο όρος Μελά.
Τη χρονιά που ανέβηκε στον θρόνο, ο Μανουήλ έκανε δώρο στο μοναστήρι έναν πολύτιμο σταυρό που περιείχε κομμάτι του τιμίου ξύλου.
Από την ημέρα ίδρυσής του, οι οικοδομικές εργασίες στο μοναστήρι συνεχίστηκαν για χίλια εξακόσια έτη.
Οι τοιχογραφίες που υπάρχουν στο μοναστηριακό συγκρότημα και στο εσωτερικό του έγιναν σε διαφορετικές περιόδους.
Η κάθε περίοδος φαίνεται ξεκάθαρα στην αρχιτεκτονική, τη ζωγραφική, την λιθοδομή.
H θαυματουργή εικόνα της Παναγίας σύμφωνα με την παράδοση της Ορθοδόξου εκκλησίας είναι έργο του Αποστόλου και Ευαγγελιστή Λουκά.
Η εικόνα της Παναγίας έδωσε φήμη στη μονή, η οποία και σιγά-σιγά επεκτάθηκε.
Εν τω μεταξύ είχαν αποκτηθεί κι άλλα κειμήλια, όπως το Ευαγγέλιο του Οσίου Χριστόφορου κι ο Σταυρός του αυτοκράτορα Μανουήλ Γ'.
15ος μ.Χ. αιώνας
Ο Μωάμεθ ο Πορθητής κατέλαβε την Τραπεζούντα το 1461 αλλά δεν άλλαξε τίποτα στη Μονή Σουμελά, την οποία επισκέφθηκε.
Με διάταγμα παραχώρησε προνόμια στο μοναστήρι.
Τα προνόμια που δόθηκαν στη Μονή Σουμελά ανανεώνονταν κατά τη διάρκεια της βασιλείας κάθε Οθωμανού σουλτάνου.
19ος μ.Χ. αιώνας
Τον 19ο αιώνα, ο αριθμός των μοναχών έφτασε τους εκατό και η γη που κατείχαν επεκτάθηκε με τις ευλογίες του σουλτάνου Αμπντούλ Χαμίτ.
Η περιουσία που κατείχε το μοναστήρι ήταν τεράστια.
Το μοναστήρι έγινε ιδιοκτήτης 15 χωριών στη γύρω περιοχή.
20ος μ.Χ. αιώνας
Μετά τον διωγμό των Ποντίων και τη Μικρασιατική καταστροφή, οι περισσότεροι Έλληνες έφυγαν από την Τουρκία.
Το 1923, ύστερα από τη Συνθήκη της Λωζάνης, έφυγαν υποχρεωτικά και οι τελευταίοι μοναχοί από τον Πόντο, αλλά άφησαν πίσω τα περισσότερα από τα ιερά σκεύη και υπάρχοντα της Μονής.
Τα αντικείμενα αυτά λεηλατήθηκαν τα μετέπειτα χρόνια, ιδιαίτερα από ξένους συλλέκτες.
Δυστυχώς όλα αυτά τα χρόνια έγιναν πολλές καταστροφές στη Μονή.
Κάποιοι έβαλαν ακόμα και φωτιά στο μοναστήρι για να ζεσταθούν.
Άλλοι βεβήλωναν επί δεκαετίες τις υπέροχες τοιχογραφίες.
Με τον ξεριζωμό το εικόνισμα της Παναγίας θάφτηκε από τους τελευταίους μοναχούς στα αγιασμένα χώματα της.
Με τον ξεριζωμό το εικόνισμα της Παναγίας θάφτηκε από τους τελευταίους μοναχούς στα αγιασμένα χώματα της.
Δέκα χρόνια θαμμένη περίμενε την απελευθέρωση της.
Μετά από άδεια του τότε Τούρκου πρωθυπουργού Ισμέτ Ινονού, πήγε στον Πόντο ο αρχιμανδρίτης Αμβρόσιος από τους τελευταίους μοναχούς της μονής και βρήκε την εικόνα, τον πολύτιμο σταυρό με το τίμιο ξύλο και το χειρόγραφο σε περγαμηνή Ευαγγέλιο του οσίου Χριστόφορου που είχαν ενταφιαστεί μαζί.
Τα μετέφερε στην Αθήνα και τα τοποθέτησε προσωρινά στο Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών.
Δεκαετίες μετά, τα κειμήλια μεταφέρθηκαν στη νέα Παναγία Σουμελά, στο Βέρμιο της Ημαθίας.
21ος μ.Χ. αιώνας
Για αρκετά χρόνια η Παναγία Σουμελά ήταν κλειστή λόγω νέων έργων που γίνονταν για στερέωση βράχων.
Τώρα έχει ανοίξει για τους πιστούς και τους επισκέπτες.
Κάθε Δεκαπενταύγουστο που η Μονή είναι ανοιχτή ως μνημείο, λειτουργεί εκεί ο Οικουμενικός Πατριάρχης.
Πολλά από τα κειμήλια της Μονής είναι σε ξένα μουσεία.
Η εικόνα της Παναγίας της Οδηγήτριας βρίσκεται στο Εθνικό Μουσείο της Ιρλανδίας, άλλη εικόνα και το βημόθυρο στη Οξφόρδη.
Τα περισσότερα από τα βιβλία της βιβλιοθήκης του μοναστηριού φυλάσσονται στο Μουσείο Πολιτισμών της Ανατολίας της Άγκυρας.
Η νέα Παναγία Σουμελά στην Ελλάδα
Όταν ήρθαν από τη Μικρά Ασία οι Πόντιοι πρόσφυγες, θέλησαν να έχουν ένα μοναστήρι που να τους θυμίζει την Παναγία Σουμελά.
Επιθυμία των Ποντίων ήταν να βρεθεί κάποιο μέρος βραχώδες και ήσυχο, παρόμοιο με αυτό στον Πόντο.
Έτσι το 1951 χτίστηκε στην Καστανιά Ημαθίας, στο όρος Βέρμιο, η νέα Παναγία Σουμελά.
Γύρω από την Ιερά Μονή υπάρχει πολύ πράσινο και όμορφη θέα.
Εκτός από την εκκλησία, στον χώρο υπάρχουν εστιατόρια καθώς και μικρά μαγαζιά με αναμνηστικά και άλλα είδη.
Εδώ μεταφέρθηκε από το Βυζαντινό Μουσείο και η εικόνα της Παναγίας, μαζί με τα άλλα κειμήλια.
Εδώ μεταφέρθηκε από το Βυζαντινό Μουσείο και η εικόνα της Παναγίας, μαζί με τα άλλα κειμήλια.
Κάθε χρόνο στις 15 Αυγούστου, γιορτή της Παναγίας, χιλιάδες επισκέπτες, Πόντιοι και μη, από όλη την Ελλάδα, μαζεύονται στην Παναγία Σουμελά για να προσκυνήσουν αλλά και να παρακολουθήσουν τις εκδηλώσεις που πραγματοποιούνται.
